مجموعه نوشتاری عدل برتر است یا جود و احسان؟

بخش اول: تقدم #عدالت بر #احسان

از مولا علی علیه‌السلام سؤال کردند: «از این دو کدام برترند: عدالت یا جود؟» وَسُئِلَ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ، الْعَدْلُ أَوِ الْجُودُ؟

علی علیه‌السلام جواب بسیار جامع و حساب شده‌اى داد؛ فرمود: «عدل، هرچیزى را در جاى خود قرار مى دهد ولى جود و بخشش آن را از مسیرش فراتر مى برد، (اضافه بر این) عدالت، قانونى است همگانى ولى جود و بخشش جنبه خصوصى دارد بنابراین، عدل، شریف تر و برتر است»؛

فَقال: العَدْلُ یَضَعُ الاُْمُورَ مَوَاضِعَهَا، وَالْجُودُ یُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا، و الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ، وَالْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ، فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَأَفْضَلُهُمَا.

در اینجا مولا علیه‌السلام دو نکته اصلی را اشارت نمودند: اول اینکه عدالت موجب می‌شود در جامعه هر کس به حق خویش برسد و هر چیز سر جای خودش باشد؛ اما جود و احسان جنبه عمومی ندارد و یک امر خصوصی است. بنابر این عدل شریف‌تر و برتر از احسان است؛

دوم اینکه عدالت فراگیر است و ثمره‌اش تمامی جامعه انسانی را در بر می‌گیرد و در سایه عدالت است که انسان می‌تواند زندگی آبرومندانه و با کرامتی داشته باشد؛ در حالی که جود و احسان امری فراگیر نیست و یک حرکت موضعی و مقطعی است؛

خداوند در قرآن نیز در آیه ۹۰ سوره نحل اشاره پر معنایى به این موضوع دارد:

«إِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِى الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْىِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛

خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان مى دهد، و از فحشا و منکر و ستم نهى می‌کند؛ خداوند به شما اندرز مى دهد، شاید متذکّر شوید!

در این آیه تقدم بر عدالت است و نخست به اصل عدالت به عنوان یک اصل فراگیر اشاره مى کند و مسأله احسان را در درجه بعد قرار مى دهد، و از تعبیر به (إِیتَاءِ ذِى الْقُرْبَى) فراگیر نبودن آن روشن مى شود.

بنابراین می‌توان به استناد موارد بالا اینچنین گفت که به یقین، عدالت مقدم بر احسان است و مهمترین دلیلش نیز فراگیر بودن و جنبه اجتماعی داشتن عدالت است.

از طرفی اگر عدالت به درستی در یک جامعه جاری شود، قریب به یقین دیگر نیازمندان زیادی باقی نمی‌ماند که لازم باشد مومنان احسان و جود فراگیر را سرلوحه کار خود قرار دهند.

به تعبیر بنده "احسان فراگیر در جایی وجوب می‌یابد که آن جامعه درگیر تبعیض و بی‌عدالتی فراگیر باشد"؛ لذا در جامعه‌ای که نیاز به جود و احسان بسیار احساس می‌شود، فی‌الواقع آن جامعه گرفتار بی‌عدالتی و تبعیض است!

ادامه دارد...

حسین کیانی نیا

پانزدهم اردی‌بهشت‌ماه ۱۳۹۹